نوستالژی لهستانی‌ها در ایران

هنگامی که ورق جنگ برگشت و شوروی از اتحاد آلمان خارج شد، بی‌جاشدگان لهستانی برای دومین‌بار در گوچی اجباری از روسیه راهی ایران شدند. شوروی و انگلیس که در حمله‌ای غافلگیرانه در بامداد سوم شهریورماه ۱۳۲۰ از شمال و جنوب به ایران یورش آورده بودند، برای جبران نیرو در جبهه‌های جنگ علیه آلمان تصمیم گرفتند تا بخشی از لهستانی‌ها را به فرماندهی ژنرال اندرس، ساماندهی کرده و وارد میدان‌های جنگ کنند. برای مردمی که در شرایط بسیار سخت اردوگاه‌های شوروی در حال جان دادن بودند، عزیمت به جبهه جنگ اتفاق خوبی بود. در میان آوارگان لهستانی، شمار زیادی زن و کودک حضور داشتند که نیازمند رسیدگی و اسکان بودند. حدوه سه هزار نفر از کودکان خردسال و نوجوان در برنامه اسکان به اصفهان منتقل شدند و در خانه‌هایی که حکم اقامت‌گاه، مدرسه و درمانگاه داشت جای گرفتند. سال‌ها بعد، تعدادی از این کودکان با تأسیس انجمنی تلاش کردند تا خاطرات خود را از روزهای اقامت در ایران منتشر کنند. این کتاب که برای اولین بار در سال ۱۹۸۷ به زبان لهستانی و سپس به زبان انگلیسی منتشر گردیده، مجموعه‌ای است که توسط اعضای «انجمن دانش‌آموزان سابق مدارس لهستان در اصفهان و لبنان» به رشتۀ تألیف درآمده است. نسخه فارسی کتاب، حاوی خاطراتیست که مستقیماً به ایران و اصفهان اشاره دارد.

کتاب «اصفهان، شهر کودکان لهستانی» که توسط هانیه مهرمطلق و از روی نسخه انگلیسی به فارسی برگردانده شده، با مشارکت سفارت لهستان در تهران و انتشارات نگارستان اندیشه منتشر شده است. این کتاب مملو از خاطرات شیرینی است که این کودکان از مدت اقامت سه سالۀ خود در ایران بازگو کرده‌اند. هرچند که حادثۀ تلخ جنگ جهانی دوم تا مدت‌ها از اذهان جهانیان زدوده نخواهد شد اما این اثر، بازنمایی لایه‌های متفاوتی از زندگی در خلال جنگ است که می‌تواند دستمایۀ دیپلماسی عمومی دو کشور برای تقویت مناسبت فرهنگی قرار گیرد. سفارت لهستان در هشتادمین سالگرد این رویداد و باهدف قدردانی از ایرانیان و یاداوری خاطرۀ این رویداد، برنامه‌هایی را اجرا کرد که آخرین آن نشست «یک رویداد و چند خاطره» در شهر کتاب اصفهان بود. این نشست با حضور ماچی فائوکوفسکی (سفیر جمهوری لهستان در تهران) دکتر ندا ترابی (عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان)، رفئو بالکویچ (رایزن فرهنگی سفارت لهستان در تهران) و دکتر هانیه مهرمطلق (مترجم کتاب) روز سه‌شنبه ۲۸ آذرماه ۱۴۰۲ با حضور علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران در شهرکتاب اصفهان برگزار شد.

ماچی فائوکوفسکی سفیر جمهوری لهستان در ایران، به عنوان نخستین سخنران نشست، گزارش از تاریخچۀ ورود لهستانی‌ها به ایران و سپس عزیمت کودکان به اصفهان ارائه کرد. به گفتۀ او در اوت سال ۱۹۴۲، تعداد ۱۱۶ هزار پناهنده لهستانی از شوروی به بندر انزلی در ایران رسیدند. با همکاری مقامات ایرانی تعدادی کمپ برای این پناهندگان ایجاد شد و آنها در شهرهای انزلی، تهران، اصفهان، اهواز و مشهد اسکان یافتند. از این میان، کودکانی که به مراقبت نیاز داشتند، به اصفهان فرستاده شدند؛ چون این شهر آب و هوای بهتر و شرایط مناسب‌تری برای بهبودی حالشان داشت.

سفیر لهستان اضافه کرد: در اصفهان، با حمایت نهادها و شهروندان حدود بیست مدرسه و خوابگاه برای این کودکان افتتاح شد و عمارت‌های خصوصی، صومعه‌ها و مدارس به یتیم‌خانه و بیمارستان و مدرسه تبدیل و سه‌هزار کودک لهستانی در اصفهان ساکن شدند. زندگی در اصفهان برای کودکان لهستانی به گفته خودشان تجربه‌ای واقعاً بهشتی بود.

فائوکوفسکی درباره کتاب «اصفهان، شهر کودکان لهستانی» نیز گفت: این کتاب که شامل مجموعه‌ای از خاطرات اشخاص است، برای اولین بار در سال ۱۹۸۷ در لندن و به ابتکار کودکان لهستانی اصفهان منتشر شد. این کتاب دو نسخه لهستانی و انگلیسی دارد و ما (در سفارت لهستان در ایران) به این نتیجه رسیدیم که نسخه فارسی نیز داشته باشد. این اثر بخشی از کتاب اصلی، اما حاوی همان روایت‌هاست و تمامی احساسات کودکان لهستانی را به خواننده منتقل می‌کند. همچنین روایت‌های خاصی از مکان‌ها و فضاها و برخوردهای بسیار خوب مردم اصفهان با کودکان لهستانی را به خواننده ارائه می‌دهد. این کتاب گواهی است بر غلبه روح انسان بر طلسم جنگ.

روایت‌های اول شخص از یک رویداد

هانیه مهرمطلق، مترجم کتاب «اصفهان، شهر کودکان لهستانی» با بیان اینکه این کتاب شامل خاطرات ۲۴ نفر از کودکان لهستانی است که سال‌ها بعد از آن رویداد بازگو کردند گفت: این کتاب در نگاه اول با فضایی تاریخی شروع می‌شود و پر از اسامی شخصیت‌ها، تاریخ‌ها، اعداد و ارقام است. قسمت دوم شامل خاطرات کودکان لهستانی در دوران زندگی در اصفهان است. از دیدگاه ادبیاتی، تک‌تک این خاطرات شبیه به داستان کوتاه‌اند؛ هرچند همه واقعی هستند. همه خاطرات شخصیت و کنش و واکنش دارند و پایانشان باز است و همین عطش خواندن ادامه خاطرات را در خواننده ایجاد می‌کند. هانیه مهرمطلق افزود: زاویه‌دید این داستان‌ها اول‌شخص است. در این حالت خواننده خودش را به جای شخصیت می‌گذارد و تجربیاتش را بهتر حس کرده و تجربه‌ای دست اول کسب می‌کند.

او چالش‌های ترجمۀ این کتاب را به سه دستۀ زبان‌شناسی، فرهنگی و مذهبی تقسیم کرد و ادامه داد: دربارۀ چالش‌های فرهنگی باید گفت که فرهنگ لهستانی با ایرانی متفاوت است. خواننده ایرانی اگر نکات مربوط به فرهنگ لهستانی را نداند، وقتی متن را می‌خواند متوجه نمی‌شود. به همین دلیل، نکات مربوط به تفاوت فرهنگی را در پاورقی کتاب ذکر کرده‌ایم. از جمله مسایلی نظیر نام غذاها و سایر خوردنی‌ها، رسوم مذهبی و شیوه‌های آموزشی.

او درباره چالش زبان‌شناسی گفت: زبان فارسی با زبان لهستانی بسیار متفاوت است. زبان لهستانی حروف خاصی دارد و باعث می‌شود خواندن اسامی شخصیت‌ها مشکل شود. حدود ۳۵۰ اسم در این کتاب آمده و من باید برای تلفظ درستشان از کسی کمک می‌گرفتم که با زبان لهستانی آشنا باشد. به همین دلیل باید از از آقای رفئو بالکویچ، رایزن فرهنگی سفارت لهستان، تشکر ‌کنم که با صبر و حوصله به سؤالات من در این خصوص پاسخ دادند.

او در ادامه به چالش‌های مذهبی در ترجمۀ کتاب اشاره کرد و گفت: کتاب فصلی دربارۀ کلیسا و مسائل مذهبی دارد که برای خواننده ایرانی ناآشناست لذا در این فصل نیز برای آشنایی و راهنمایی مخاطب، توضیحات متعددی در پاورقی اضافه شد تا متن برای خوانندۀ فارسی‌زبان جذاب‌تر و خواندنی‌تر شود.

نوستالژی لهستانی‌ها در ایران

دکتر ندا ترابی فارسانی، دانشیار دانشگاه هنر اصفهان که چندسالی است پژوهش‌های متعددی درباره مکان ـ رویداد حضور لهستانی‌های در اصفهان انجام داده و تورهای گردشگری فراوانی متکی بر خانه‌های باقی‌مانده از آن دوره برگزار کرده، سخنران دیگر این نشست بود. وی در ابتدای صحبت خود به انتشار مقاله‌ای در این‌باره در سال ۲۰۲۰ اشاره کرد و افزود: همۀ ما می‌دانیم که جنگ جهانی دوم منشاء یک اتفاق و تاریخ مشترک تاریکی بین بسیاری از ملت‌ها است ولی این اتفاق ناگوار، پیامدهایی داشت که یکی از آنها ورود مهاجران لهستانی به ایران و استقرار گروهی از کودکان لهستانی در اصفهان بود. این موضوع، صرف نظر از وجوه مختلفش، به ظرفیت ارزشمندی برای گردشگری فرهنگی و نوستالژیک بدل شده است. اگر اصفهان را به عنوان یک مقصد گردشگری تاریخی بررسی کنیم متوجه می‌شویم که چه پتانسیل‌هایی در حوزۀ گردشگری دارد. از طرف دیگر در این پژوهش، تقاضای بازار را بررسی کردیم که آیا گردشگران و بازدیدکنندگان علاقه دارند که در این تورها شرکت کنند یا خیر؟

وی در ادامه صحبتش به اسنادی از وزارت امور خارجۀ ایران اشاره کرد که جزئیات مفیدی از این رویداد را نشان می‌داد همچنین از وجود عکس‌های متعددی از جمله نگاتیوهای ابولقاسم جلا ـ یکی از سرشناس‌ترین عکاس‌های اصفهانی ـ یاد کرد. به گفتۀ دکتر ترابی، براساس این پژوهش‌ها، در نهایت یک مسیر گردشگری نوستالوژی با تأکید بر جنگ جهانی دوم و ورود کودکان لهستانی به شهر اصفهان طراحی شد و همۀ لوکیشن‌های آن شناسایی شد؛ از جمله مدرسۀ فرانسوی‌ها و خانه‌ای که امروز یکی از ساختمان‌های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان است. شناسایی چندین کلیسای کاتولیک، خانۀ تاریخی صارم‌الدوله خانۀ بی‌بی مریم بختیاری و بیمارستان عیسی‌بن مریم، همچنین ادغام شیوۀ گردشگری نوستالژی با شاخه‌های دیگر گردشگری مثل گردشگری فیلم (با تکیه بر فیلم مرثیۀ گمشده اثر خسرو سینایی) از دیگر دستاوردهای این پژوهش بود. وی در پایان اظهار امیدواری کرد که برگزاری این نشست آغازی برای تبادل گردشگر بین ایران و لهستان باشد و شهر اصفهان بتواند یکبار دیگر میزبان لهستانی‌ها در یادگارهای تاریخی مرتبط با این رویداد باشد.

رفئو بالکویچ، رایزن فرهنگی سفارت لهستان در تهران، در پایان این نشست ضمن قدردانی از میزبانی اصفهان برای برگزاری این رویداد، ابراز امیدواری کرد که انتشار کتاب «اصفهان، شهر کودکان لهستانی» و برگزاری نشست‌ها و برنامه‌های فرهنگی به نزدیکی بیشتر دو ملت و آشنایی بهتر از یکدیگر منتج شود.

کتاب «اصفهان، شهر کودکان لهستانی» با دو قالب جلد نرم و جلد سخت، مشتمل بر خاطرات کودکان لهستانی از حضور در اصفهان به انضمام عکس‌هایی آرشیو این کودکان در لندن از سوی انتشارات نگارستان اندیشه منتشر و عرضه شده است.